بررسی حدیث لوح فاطمه علیهاالسلام

حدیث لوح گفتارى نورانى است در معرفى اوصیاء رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله، حدیثى که با معرفى یکایک معصومین علیهم السلام پرده از برخی وقایع عصر هر کدام از آنها برمى‏دارد.

مطابق منابع دست ‎اول شیعی، این حدیث شریف که بر روی لوحی مشهور به لوح فاطمه نوشته شده‌، از جانب پروردگار متعال و از طریق جبرئیل به رسول خدا داده شد و آن حضرت آن را به دخترش فاطمه علیهاالسلام بخشید.

متن این حدیث شریف در ویژه نامه گذشته از منظر خوانندگان محترم گذشت اما در این نوشتار برآنیم تا به بررسی اجمالی آن بپردازیم.

اسناد حدیث لوح

حدیث لوح از معروفترین احادیث شیعه است که محدثان با استناد به آن مطالب قابل توجهى را اثبات نموده اند از جمله اینکه شیعه در زمان حیات پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله به نگارش و تدوین حدیث اهتمام ورزید، نخستین کتاب حدیث که در تاریخ حدیث شیعه شکل گرفت بنا به اظهار برخى محدثان، حدیث لوح فاطمه علیهاالسلام و پس از آن مصحف فاطمه علیهاالسلام و پس از آن صحیفة الجامعة على علیه السلام است. این در حالى است که اهل تسنن به دلایلى از جمله نشر احادیث بى پایه اى مبنى بر ممنوعیت کتابت حدیث در زمان پیامبر در قرن اول هجرى، از نگارش حدیث خوددارى نمودند.

از این چند اثر ارزشمند که از نخستین آثار مکتوب حدیثی در تاریخ اسلام بشمار می آیند، در منابع مهم حدیثى شیعه و اهل سنّت نام برده شده است، از جمله:

منابع حدیثى شیعه:

ـ کتب اربعه (1):

الکافى، محمد بن یعقوب کلینى (م329هـ)؛

من لایحضره الفقیه، ابو جعفر محمد بن على بن بابویه قمى شیخ صدوق ـ (م381 هـ)؛

تهذیب الاحکام فى شرح المقنعة للشیخ المفید، ابوجعفر محمد بن حسن طوسى (م 460 هـ)؛

الاستبصار فیها اختلف من الاخبار، شیخ طوسى.

ـ رجال النجاشى، ابوالعباس احمد بن على نجاشى (م450 هـ)، تحقیق: سید موسى شبیرى زنجانى، قم، انتشارات اسلامى، ص360.

ـ بصائر الدرجات فى المقامات و فضائل اهل البیت، ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار (م 290 هـ)، تصحیح، میرزا محسن کوچه باغى، بیروت، مؤسسة النعمان، ص 138 ـ 170.

تمام امامان روح واحدى هستند در کالبدهاى مختلف. هرچند روش هاى عملى آنان به دلیل تنوّع و تفاوت شرایط و مقتضیات زمان و ملکان متفاوت بوده باشد. لذا راه سعادت در پذیرش امامت هر دوازده امام معصوم است و توقف بر یکى از ائمه به معناى انکار و نادیده گرفتن بقیه ائمه خواهد بود. در حدیث لوح مى فرماید: اِنَّ المکذّب بالثامن مکذّب بکلِّ اولیائى

علاوه بر آن، حدیث لوح را، نعمانى در الغیبة، علامه مجلسى در بحارالانوار و دیگران نیز نقل کرده اند.

منابع حدیثى اهل سنّت (2):

مسند احمد بن حنبل (م241هـ)؛

صحیح بخارى (م256 هـ)؛

سنن ابن ماجه (م275 هـ)؛

سنن ابى داود (م275 هـ)؛

سنن نسایى (م303 هـ).

راوى حدیث لوح

راوى حدیث لوح، جابر بن عبداللّه انصارى است که پس از رؤیت لوح در نزد فاطمه علیهاالسلام از روى آن نسخه اى نوشت و براى امام باقر علیه السلام نقل نمود.

اما درباره نابینا بودن جابر بن عبدالله و چگونگى رؤیت حدیث لوح و استنساخ آن، مصحح کتاب کمال الدین و تمام النعمه جناب استاد على اکبر غفارى توضیحى به شرح زیر دارد:

باید اظهار داشت جابر پس از زیادت اربعین در مدینه به ملاقات امام محمد باقر علیه السلام رسید. گفته شده است جابر هنگام زیارت اربعین نابینا بوده چگونه امکان داشت حدیث لوح و صحیفه فاطمه علیهاالسلام را ببیند.

در این باره دو پاسخ مطرح مى شود:

یک . جریان رسیدن جابر به مزار امام حسین علیه السلام و سراسیمه شدن او و افتادن او برقبر حسین بن على علیه السلام که عطیه، یار و همراه دانشمند جابر تعریف نموده، هیچ گونه دلالتى بر نابینایى جابر نمى کند بلکه دلالت بر آن دارد که جابر بر اثر حزن و اندوه که در شهادت امام علیه السلام بر او عارض شده و گریه هاى فراوانى که بر این مصیبت نمود ـ خصوصاً هنگام تلاش و جستجو به دنبال کشف مزار حسین علیه السلام ـ چشمان او اشک آلود و تار شده، به گونه اى که اطراف خود را دقیق نمى دید.

دو . اگر خبر نابینا بودن جابر صحت داشته باشد، نابینایى در اواخر عمر او انفاق افتاد و هنگام تشرف به حضور صدیقه طاهره علیهاالسلام بینا بوده است و صحیفه را دیده و از حضرت درباره مطالب آن سؤال نموده و آن را نوشته است.(3)

مهمترین موضوعات حدیث لوح

1. تنصیص به امامت ائمه اثنى عشر علیهم السلام.

2. پیش بینى برخى حوادث که همزمان با حیات ائمه اتفاق خواهد افتاد. از جمله علم امام، چگونگوى شهادت امام، محل شهادت امام و نوع برخوردهاى مخالفان و معاندان با امام.

3. توصیف خصوصیات ظاهرى و معنوى امام مهدى (عج) و بیان وضعیت سیاسى، اجتماعى و فرهنگى عصر ظهور و نیز وقایع و اصلاحات اجتماعى که پس از ظهور آن حضرت اتفاق خواهد افتاد.

4. تمام امامان روح واحدى هستند در کالبدهاى مختلف. هرچند روش هاى عملى آنان به دلیل تنوّع و تفاوت شرایط و مقتضیات زمان و ملکان متفاوت بوده باشد. لذا راه سعادت در پذیرش امامت هر دوازده امام معصوم است و توقف بر یکى از ائمه به معناى انکار و نادیده گرفتن بقیه ائمه خواهد بود. در حدیث لوح مى فرماید: اِنَّ المکذّب بالثامن مکذّب بکلِّ اولیائى.

5. اکمال سلسله جلیله امامت به وجود حضرت حجت(عج) است و لذا فرموده است:ثم اکمل ذلک بابنهِ رحمة للعالمین …

لوح اخضر از عالم ملکوت برزخى رسیده بود و سبز بودن رنگ لوح کنایه از سفید و روشن بودن نور عالم جبروت و آمیخته شدن به رنگ سیاه عالم ماده یا عالم شهادت است، امّا نوشته هاى این لوح، سفید است، زیرا این نوشته ها از عالم اعلى که نور محض است فرستاده شده بود

بر این اساس، تحقق اهداف اصلى امامتِ تام ائمه در امامت حضرت مهدى(عج) خواهد بود؛ همان طور که امامت حضرت امیرالمومنینِ على علیه السلام، اکمال رسالت رسول خدا است.

6. امامت حضرت مهدى(عج) فقط مخصوص مسلمانان یا شیعیان نیست بلکه امامت آن حضرت رحمت گسترده اى است که همه مردم را فرا مى گیرد. در حدیث لوح از وجود آن حضرت به رحمه للعالمین تعبیر شده است و در سایه حکومت و امامت ایشان همه مستضعفان به حقوق خود مى رسند؛ حق همه افراد از غاصبان ستانده و به ایشان بازگردانده مى شود: المُلکُ یَوْمَئذٍ الْحَقُّ لِلرَّحمنِ.7. هنگامى که جابر بن عبدالله چگونگى رنگ صحیفه اى را که نزد فاطمه علیهاالسلام بود، براى امام باقر علیه السلام توصیف مى کرد گفت:

و رأیتُ فى یدها لوحاً اخضر ظننتُ اَنَّهُ مِنْ زُمُرُّدٍ.فیض کاشانى در کتاب شافى پس از نقل حدیث لوح، در تعریف کلمه اخضر مى گوید:

لوح اخضر از عالم ملکوت برزخى رسیده بود و سبز بودن رنگ لوح کنایه از سفید و روشن بودن نور عالم جبروت و آمیخته شدن به رنگ سیاه عالم ماده یا عالم شهادت است، امّا نوشته هاى این لوح، سفید است، زیرا این نوشته ها از عالم اعلى که نور محض است فرستاده شده بود.(4)

8. در آغاز حدیث لوح وجود شریف پیامبر اکرم صلى اللَّه علیه و آله توصیف به «حجاب» شده است:

هذا کتاه من اللهِ العزیز الحکیم لِمحمَّدٍ نبیّهِ ونورهِ وحِجابِه وسفیره…علامه مجلسى درباره حجاب بودن پیامبر توضیحى دارد:

کلمه و وصف «حجاب» از این جهت بر رسول خدا اطلاق شده است که آن حضرت واسطه بین خداوند و خلق بوده است، یا به این اعتبار که رسول خدا داراى دو مقام و وجهه بود: مقامى نزد خداوند و مقامى نزد مردم.(5)

9. در متن حدیث و در توصیف حسین بن على علیه السلام آمده است: … جَعَلْتُ کَلِمَتىِ التّامَّةِ معه، طبق روایتى که از امام على بن موسى الرضا علیه السلام رسیده منظور از کلمة تامة، امامت است.(6)

10. منظور از ذوالقرنین در عبارت: یُدْفَن فى المدینة التى بناها العبد الصالح ذوالقرنین به احتمال زیاد، کورش کبیر است. ومنظور از سرزمین، سرزمین ایران (طوس) است.

البته در اینگونه مقایسه هاى تاریخى و بویژه درباره قصص قرآن، با قاطعیت نمى توان تعیین مصداق کرد اما چنانچه ملاحظه مى شود… نظریه اى که مراد از ذوالقرنین قرآن، کورش کبیر باشد، نظریه اى معقول و محتمل الصدق است.(7)

متن حدیث لوح  

پی نوشت:

1) از کتب اربعه بنگرید به المعجم المفهرس لاحادیث الکتب الاربعة، ذیل ماده هاى: فالجامعة، الصحیفة، مصحف، کتاب على، لوح؛ و نیز برنامه هاى رایانه اى.

براى نمونه از ماده «کتاب على»، نک: الکافى، چاپ تهران، ج1، ص41، ح1 و ج2، ص136، ح22 و ج3، ص175، ح6 و ج4، ص340، ح7 و ج5، ص135، ح5 و ج6، ص202، ح1 و ج7، ص40، ح1 و2؛ من لایحضره الفقیه، تصحیح: على اکبر غفارى، قم، انتشارات اسلامى، ج2، ص338، ح2614 و ج3، ص329، ح4176 و ج4، ص74، ح5148؛ تهذیب الاحکام، تصحیح: سید حسن موسوى خرسان، بیروت، دارصعب ـ دارالتعارف، ج1، ص227، ح38 و ج2، ص383، ح250؛ الاستبصار، تصحیح: محمد جعفر شمس الدین، بیروت، دارالتعارف، ج1، ص472، ح7 و ج2، ص203، ح3 و ج3، ص108، ح5 و ج4، ص59، ح3 و 5؛ برنامه رایانه اى کتب اربعه(نور)، عبارت «کتاب على» را در یکصدوسى مورد نشان مى دهد.

2) درباره صحیفه امیرمؤمنان علیه السلام در منابع اهل سنّت، بنگرید به: فصلنامه علوم حدیث، ش3، بهار 76، ص41، مقاله: صحیفه امیرمؤمنان علیه السلام و نیز نک: سنن ابن ماجه، کتاب الدیات، شماره 2658.

3) براى کسب اطلاع بیشتر از نام و محتواى و کیفیت نگارش نخستین صحیفه هاى حدیثى در زمان پیامبرو امیرالمؤمنین علیهما وآلهماالسلام به مقاله تاریخ تدوین حدیث، نوشته استاد على اکبر غفارى در پایان کتاب تلخیص مقباس الهدایة، مراجعه شود.

4) به نقل از پاورقى کتاب الغیبة، نعمانى، ص62.

5) بحارالانوار، ج36، ص198.

6) نک: مقدمه تفسیر مرآة الانوار.

7) فصلنامه بیّنات، ش14، ص105 ـ 109.